Towarzystwo Uniwersytetów Ludowych
Organizacja społeczna, pierwotnie o charakterze stowarzyszenia, pojawiła się w latach 30-tych dla prowadzenia i patronowania uniwersytetom ludowym. Miała charakter lokalny. Towarzystwo Wiejskich Uniwersytetów Ludowych założyło uniwersytety w Szycach pod Krakowem, Grzędzie woj. Lwowskie, w Głuchowie w skierniewickim, w Żernej w pow. Wołkowysk, w Bryskach w woj. Łódzkiem. Były to lokalne stowarzyszenia działaczy oświatowych, inteligencji, nauczycieli, przedstawicieli administracji państwowej i samorządu. Nie tworzyły struktury ogólnopolskiej.
W okresie okupacji w konspiracyjnym ruchu ludowym, konkretnie w Komisji Oświaty Centralnego Kierownictwa „ROCH” podjęto uchwałę o utworzeniu po wojnie Towarzystwa Uniwersytetów Ludowych Rzeczypospolitej Polskiej dla kierowania całokształtem spraw internatowych uniwersytetów ludowych. Stworzona została specjalna Podkomisja Uniwersytetów Ludowych w składzie: Feliks Popławski ” przewodniczący, Dyzma Gałaj ” sekretarz oraz Hanna Chorążyna i Jerzy Zawiejski. 9 lipca 1945 roku utworzono Komitet Organizacyjny TUL, który 10 września 1945 r. dokonał rejestracji urzędowej Towarzystwa. To pozwoliło na zwołanie w dniach 11-13 października tegoż roku pierwszego Walnego Zgromadzenia Towarzystwa Uniwersytetów Ludowych Rzeczypospolitej Polskiej. Zjazd zgromadził wybitnych przedstawicieli życia intelektualnego z całego kraju. Referaty wygłosili i w dyskusji udział wzięli m.in. Bogdan Suchodolski, Stefan Ignar, Helena Radlińska, Władysław Radwan, Bolesław Dejworek. Zjazd wybrał Radę Wychowawczą, której przewodniczył Józef Niećko oraz zarząd w składzie: Feliks Popławski ” prezes oraz członkowie: J. Dec, J. Fabijański, S. Ignar, Z. Kobyliński, H. Laskowska, W. Pokora, W. Radwan.
Towarzystwo Uniwersytetów Ludowych RP rozwijało się dynamicznie i w okresie przed wymuszoną reorganizacją w roku 1948 liczba członków wynosiła blisko 300 osób, w tym 28 osób prawnych, a liczba oddziałów terenowych ” 91. 10 grudnia 1948 roku pod dyktando władz nastąpiło połączenie TUL RP z Towarzystwem Uniwersytetu Robotniczego (TUR) i utworzenie TURiL. Natomiast same uniwersytety zostały przekazane Związkowi Samopomocy Chłopskiej gdzie stopniowo uległy likwidacji. TURiL w roku 1952 został zaanektowany przez nowo utworzone Towarzystwo Wiedzy Powszechnej.
Usiłowanie reaktywowania TUL w roku odwilży 1956 przez grupę oświatowców i działaczy ludowych nie zostały zwieńczone powodzeniem. Dopiero w r. 1980 rodzi się w kręgu działaczy ludowych i ludzi nauki myśl powrotu do idei Towarzystwa Uniwersytetów Ludowych. W wyniku ogólnopolskich konsultacji organizowanych przez nieformalną grupę inicjatywną, do której należeli m.in. Stanisław Janiec, Tadeusz Pilch, Tadeusz Ruchniewicz, Zofia Solarzowa, zostaje zwołany na dzień 4-6 grudnia 1981 r. ogólnopolski zjazd delegatów Towarzystwa Uniwersytetów Ludowych do powstałego dwa miesiące wcześniej Bałtyckiego Uniwersytetu Ludowego w Opaleniu na Pomorzu. W zjeździe bierze udział 111 delegatów z 18 oddziałów regionalnych Towarzystwa. Wśród delegatów a następnie wśród wybranych członków władz znajdują się: m.in. Feliks Popławski ” prezes TUL z roku 1945 z Pabianic, Zofia Solarzowa.
Oprócz delegatów w zjeździe uczestniczy spontanicznie kilkadziesiąt wolontariuszy z całego kraju. Zjazd uchwala statut Towarzystwa, założenia programowe oraz wybiera władze. Prezesem zostaje Tadeusz Pilch. Zjazd zakończony na tydzień przed stanem wojennym nie doprowadził do formalnej rejestracji Towarzystwa. Działalność wszelkich organizacji społecznych została zawieszona. Dopiero po zniesieniu stanu wojennego i wymuszeniu zmian personalnych w zarządzie wybranym na zjeździe władze zezwalają na rejestracje formalną Towarzystwa Uniwersytetów Ludowych Rzeczypospolitej Polskiej w grudniu 1984.
W ciągu 26 lat nieprzerwanej działalności Towarzystwo inicjowało i organizowało dziesiątki ogólnopolskich i regionalnych przedsięwzięć oświatowych i kulturalnych. W 23 regionalnych oddziałach na terenie całego kraju prowadzone są najprzeróżniejsze inicjatywy oświatowe; od uniwersytetów niedzielnych, form teatralnych, uniwersytetów ekologicznych po muzea etnograficzne. W r. 2003 regionalny oddział w Krakowie zyskuje samodzielność prawną i przyjmuje nazwę Małopolskie Stowarzyszenie Uniwersytetów Ludowych. TUL prowadzi współpracę międzynarodową, z krajami skandynawskimi, oraz z Niemcami i Białorusią.
Prowadzi także własne wydawnictwo. Ukazało się kilkanaście tomików materiałów metodycznych, śpiewników, eseistyki kulturalnej, opracowań badawczych. W r. 1983 wspólnie z ZMW Towarzystwo rozpoczęło wydawanie nieperiodycznych Zeszytów badawczych pt.: „Młodzież ” Kultura ” Wieś”. W r. 1988 TUL zostaje samotnym wydawcą a czasopismo zyskało podtytuł Polski Uniwersytet Ludowy, oraz status kwartalnika. W lipcu 2007 roku ukazał się 73 Zeszyt Kwartalnika TUL „Młodzież – Kultura – Wieś. Polski Uniwersytet Ludowy”.
TUL od roku 1984 odbyło 5 Ogólnopolskich Zjazdów statutowych. Zjazdy w Pabianicach i w Opaleniu stanowią zarówno ideową jak i powinny stanowić numeryczną jedność z aktualną formą działania TUL. Ostatni Zjazd odbył się w r. 2003 w Grzybnie w Wielkopolsce. Prezesem Zarządu została Zofia Kaczor-Jędrzycka. Towarzystwo, nie korzysta z żadnych subwencji publicznych. Władze oświatowe nie wykazują zainteresowania działalnością Towarzystwa.
Oprócz TUL oraz wspomnianego Małopolskiego Stowarzyszenia UL, istnieją: Mazowieckie Towarzystwo Uniwersytetów Ludowych z siedzibą w Płocku, Wielkopolskie Towarzystwo Uniwersytetów Ludowych z siedzibą w Poznaniu, Katolickie Stowarzyszenie Uniwersytetów Ludowych oraz Stowarzyszenie Polskie Uniwersytety Ludowe kierowane przez Marię Jóźwiak.
Bibliografia:
– Bron-Wojciechowska A., Grundtvig, Wiedza Powszechna, Warszawa 1986.
– Chłopi, Naród, Kultura, T.IV: Kultura i oświata wsi, red. A. Meissner, Wyd. WSP Rzeszów, Rzeszów 1996 r.
– Dzieje oświaty i szkolnictwa na wsi polskiej do 1918 r. red. S. Michalski, LSW, Warszawa 1982.
– Ignacy Solarz i Jego uniwersytet ludowy, red: S. Dyksiński, F. Popławski, LSW, Warszawa 1965.
– Michalski S., Uniwersytety chłopskie w Danii, Szwecji, Norwegii i Finlandii. (w:) Poradnik dla samouków, T. 4, Wyd. A. Hefflich, S.Michalski, Warszawa 1902.
– Popławski F., Polski Uniwersytet Ludowy, Wyd. Spółdzielcze, Warszawa 1985.
– Rosalska M., Katolickie Uniwersytety Ludowe wobec przemian współczesnej wsi polskiej, Oficyna Wydawnicza Garmond.
– Turos L., Patrzeć szeroko i daleko. Dziedzictwo pedagogiczne Ignacego Solarza, Wyd. Spółdzielcze, Warszawa 1983.
– Uniwersytet Ludowy – Szkołą dla życia, red: M. Byczkowski, T. Maliszewski, E. Przybylska, Wyd. Kaszubski Uniwersytet Ludowy, Wieżyca 2003.
– Uniwersytety Ludowe w Polsce. Sprawozdanie z I Walnego Zgromadzenia Członków TUL RP w Pabianicach 11-13.10.1945 r., Wyd. TUL RP, Warszawa 1946 r.
– Uniwersytety Ludowe w Polsce i za granicą, red: A. Bron-Wojciechowska, LSW, Warszawa 1977.
– Wiejskie Uniwersytety Ludowe w Polsce. Biuletyn konferencji oświatowej poświęcony sprawie uniwersytetów ludowych. Łowicz 7-9.03.1937. Wyd. Towarzystwa „Przodownik Wiejski”, Warszawa 1938.
– Wiejskie Uniwersytety Ludowe w Polsce. Biuletyn konferencji oświatowej poświęconej sprawie uniwersytetów ludowych. Krzemieniec 6-8.10.1938 r. Wyd. Towarzystwa Wiejskich Uniwersytetów Ludowych, Warszawa 1939.
– Z ludźmi ku ludziom, Materiały II Zjazdu Towarzystwa Uniwersytetów Ludowych. Opalenie 4-6.12.1981 r. Wyd. Zarząd Krajowy ZMW, Warszawa 1982.
HISTORIA
Prof. dr hab. Tadeusz Pilch
Uniwersytet ludowy (duński: Folkehojskole, ang. Folk High School, niem. Volkshochschule, fr. Université populaire) jest to placówka oświatowo-wychowawcza w nurcie oświaty pozaszkolnej, przeznaczona dla dorosłej młodzieży i dorosłych, łącząca kształcenie ogólne z metodą wychowania internatowego. Kształcenie w Uniwersytecie ludowym ma zdecydowanie humanistyczny kierunek, a wychowanie ma zdecydowanie uspołeczniające nachylenie. I kształcenie i wychowanie zawierają elementy przygotowania do aktywności kulturalnej, artystycznej i obywatelskiej.
Wychowanie i nauczanie w uniwersytecie ludowym cechuje swoisty uniwersalizm. W programie nauczania można spotkać elementy wiedzy wielu fakultetów uniwersyteckich z czołową rolą dyscyplin humanistycznych. Zasadą główną nauczania jest przysposobienie wychowanków do aktywnego udziału w tworzeniu kultury. Następną zasadą wychowania jest budowanie wspólnoty wychowanków i wychowawców na wzór rodziny chłopskiej. Stąd nawet formy zwracania się do dyrektora lub wychowawców przybierają postać rodzinną: „chrzestny”, „swok”. Umiejętność tworzenia i pielęgnowania wspólnoty w uniwersytetach ludowych miało niemal sakralny charakter. To był mechanizm psychicznego przygotowania wychowanków do zbiorowego i samorządnego działania w środowisku macierzystym; do szlachetnie pojętej służby drugiemu człowiekowi i wspólnocie. „Najważniejszym jednak zadaniem wiejskich uniwersytetów ” pisał I. Solarz jeden z twórców polskich UL ” było dotąd i pozostanie na zawsze budzić człowieka, budzić do zrozumienia łączności między życiem jednostki i życiem ludzkiej gromady, do wywołania poczucia wspólności w treści życia człowieka dzisiejszego z zagadnieniami życia człowieka dawnego i człowieka przyszłego” (I. Solarz, Wiejskie Uniwersytety Ludowe (w:) Polska Oświata Pozaszkolna, nr 4-5/1928).
Z tych deklaracji wywodzą się praktyczne reguły działalności wychowawczej polskiego uniwersytetu ludowego, które można by sformułować następująco:
-
prymat rozwoju duchowego nad kształceniem instrumentalnym,
-
prymat dobroci człowieka nad perfekcjonizmem zawodowym,
-
prymat tolerancji nad racjami walki i taktyki politycznej,
-
prymat wspólnoty i więzi międzyludzkich nad organizacją formalną.
Narodziny Uniwersytetów ludowych
Uniwersytet ludowy jako instytucja narodził się w Danii w połowie XIX wieku. Wszelako idea uniwersytetu ludowego jako wyższej szkoły ludowej wywodzi się z europejskiego romantyzmu sakralizującego lud i w oświeceniu ludu widzącego drogę odkupienia moralnego. Oprócz romantycznej wiary w szczególne powołanie dziejowe ludu powodem powstania i następnie szybkiego rozwoju uniwersytetów ludowych w krajach skandynawskich była wiara w ich ratowniczą i sanacyjną rolę. Sytuacja w Danii, a także pozostałych krajów skandynawskich w połowie XIX wieku była pod każdym względem gorsza niż położenie Polski w latach osiemdziesiątych XX wieku. Gospodarka Danii była zrujnowana, wieś żyła w nędzy, świat zewnętrzny groził jej niepodległości. W tej zdawałoby się beznadziejnej sytuacji duńskiej pastor protestancki, pedagog, historyk i poeta – Mikołaj Fryderyk Seweryn Grundtvig (1783-1872) z profetyczną gorliwością głosił konieczność budowania nowego systemu oświatowego, nowej szkoły, „szkoły dla życia”. Odrębnym torem tej oświaty i szczególną formą owych szkół miały być wyższe szkoły ludowe (Folkehojskoler), nazwane w polskim języku bardzo udanym określeniem – uniwersytetów ludowych.
7 listopada 1844 roku rozpoczyna działalność pierwszy uniwersytet ludowy we wsi Rodding w północnym Szlezwiku na pograniczu z Niemcami, pod dyrekcją Christiana Flora. W duńskiej historiografii wymienia się wiele szkół w Skandynawii i w innych krajach, które mogłyby być uznane za prototypowe dla uniwersytetów ludowych. Jednak w zgodnej opinii historyków oświaty całej Europy Uniwersytet Ludowy w Rodding uważany jest za pierwszą tego typu placówkę na świecie.
Uniwersytet w Rodding miał być symboliczną tamą przeciw naporowi germanizacyjnemu, ośrodkiem kultu duńskiego języka i historii Skandynawii, sposobem na podźwignięcie zrujnowanej wsi i rolnictwa.
M. Grundtvig wierzył, że chłopi mogą i muszą odegrać samodzielną i ważną rolę polityczną. Głównym tego warunkiem – zdaniem Grundtviga – jest wykształcenie i wychowanie oparte na pierwiastkach historii narodowej i kultury ludowej. Uniwersytet ludowy miał za zadanie przygotować młodzież nie tyle do zawodu, ile do udziału w życiu obywatelskim. Ponadto miał na celu dostarczenie wiary w sens własnego zawodu, w sens ludzkiej pracy, a nade wszystko w sens wspólnotowego działania. Duńska spółdzielczość – to bliźniacza siostra uniwersytetów ludowych.
Uniwersytet ludowy miał być przybytkiem żywego słowa i wybitnych indywidualności. Główny kierunek nauczania – to przedmioty humanistyczne, zwłaszcza historia, literatura, kultura ludowa. Główny cel – to rozwijanie osobowości słuchacza, kształtowanie postawy obywatelskiej i prospołecznej.
Przekonanie Grundtviga i jego wybitnego kontynuatora Kristiana Kolda (1816-1870) o szczególnej roli klasy chłopskiej i konieczności rozwijania dla niej specjalnej oświaty, podobnie jak w Polsce, długo nie znajdowały zrozumienia. Dopiero klęska w wojnie z Prusami w 1864 roku oraz całkowita ruina gospodarki i państwa wpłynęła na podjęcie gorączkowych poszukiwań ratunku. Jedną z dróg tego ratunku oświecone warstwy Danii widziały w masowym rozwoju oświaty i uniwersytetów ludowych.
Szczególną rolę w historii skandynawskich uniwersytetów ludowych odegrał wspomniany Kristian Kold twórca uniwersytetu ludowego w Rislinge (1851 r.), oraz Ludwik Schröder, nauczyciel UL w Rodding, który po zajęciu Północnego Szlezwiku przez Prusy w roku 1865 założył tuż przy granicy z Prusami bliźniaczą do Rodding placówkę w Askov. Obie wymienione placówki stały się swoistymi wzorcami programowymi i metodycznymi dla tego typu uczelni w całej Skandynawii i kuźnią kadr. Przez te placówki, szczególnie przez Askov przewinęła się większość wychowawców i nauczycieli skandynawskich uniwersytetów ludowych tego czasu. Z niewielkim opóźnieniem, ale również dynamicznie zaczęły powstawać uniwersytety ludowe w innych krajach skandynawskich: w Szwecji w roku 1868 powstają 3 placówki; w Hvilan, Önnestad i Lunnewad. W Norwegii pierwszy Uniwersytet ludowy powstaje w 1864 roku koło Hamar. Najpóźniej Uniwersytety ludowe pojawiają się w Finlandii. Pierwsze dwa powstają w roku 1889 r. w Kangasola i w Borga.
W maleńkiej wówczas niespełna dwumilionowej Danii w 10 lat po wojnie z Prusami działały 54 uniwersytety ludowe, w roku 1914 było ich 75. W szczytowym okresie ich liczebnego rozwoju w roku 1992 w Danii działało 104 placówki. W roku 2000 zarejestrowanych jest 87 Uniwersytetów ludowych w Danii, w Szwecji 147 placówek, w Norwegii około 70 uniwersytetów ludowych a w Finlandii około 80.
Należy jeszcze wspomnieć, że skandynawskie Uniwersytety ludowe, a szczególnie duńskie były miejscem narodzin ruchu spółdzielczego i samorządowego. Przygotowanie młodzieży do pracy w spółdzielczości i samorządzie było jednym z głównych kierunków wychowania. W parze z ideą demokracji, kultywowaną przez skandynawskie uniwersytety szła idea emancypacji chłopa, utwierdzenia jego wartości i godności. Są też dzisiaj kraje skandynawskie terenem najbardziej rozwiniętej kooperacji spółdzielczej. Są społeczeństwem o najwyższym poczuciu równości w świecie, najwyższych wskaźników społecznego zaufania i dominowania samorządowych form w każdej dziedzinie.
Idea uniwersytetów ludowych okazała się ogromnie atrakcyjna dla całej niemal Europy, a następnie świata. Na fali oświatowego ożywienia pozytywizmu Dania staje się celem podróży oświatowców najpierw z bratnich krajów skandynawskich, a potem z całej niemal Europy. Twórcy polskich uniwersytetów ludowych – Jadwiga Dziubińska, Antoni Ludwiczak i Ignacy Solarz – także przebywali w duńskich placówkach. Stopniowo bowiem idea wielkiego Duńczyka obiegła ziemię. Okazała się uniwersalną i elastyczną uczelnią służącą w każdych warunkach rozwojowi jednostki i wspólnoty, łączącą w harmonijną jedność cele indywidualne i interes narodu.
Polskie początki
Polskie uniwersytety ludowe oprócz skandynawskich należą do najstarszych w Europie. Wedle zgodnej opinii historyków oświaty, a także i w zgodzie z materialną prawdą za pierwszy polski uniwersytet ludowy uważa się fermę ogrodniczą w Pszczelinie pod Warszawą, założoną w 1900 roku.
Kierownikiem szkoły została Jadwiga Dziubińska (1874-1937) znająca z autopsji duńskie uniwersytety ludowe. Kierując się też własnym doświadczeniem i niepospolitym talentem pedagogicznym, uczyniła z pszczelińskiej „fermy ogrodniczej” prawie klasyczny uniwersytet ludowy, tyle że skrzętnie zakonspirowany przed władzami carskimi.
Na wzór szkoły rolniczej w Pszczelinie Jadwiga Dziubińska przy wsparciu Maksymiliana Malinowskiego założyła w roku 1905 żeńską szkołę rolniczo-gospodarczą dla córek drobnych rolników w Kruszynku w powiecie włocławskim. I ta placówka nosi wyraźne znamiona internatowego uniwersytetu ludowego. Oprócz przygotowania zawodowego słuchaczki, podobnie jak chłopcy w Pszczelinie, uzupełniały swoje wykształcenie z zakresu szkoły ludowej, ucząc się czytania i pisania, rachunków, geografii. Realizowano pełny program kształcenia ogólnego oraz zabronione przez władze carskie teoretyczne wykłady z przedmiotów zawodowych.
Ze szkołami rolniczymi w Pszczelinie, a potem w Kruszynku współpracowała stale ówczesna elita intelektualna kraju: Edward Abramowski, Mieczysław Brzeziński, Jan Władysław Dawid, Irena Kosmowska, Ludwik Krzywicki, Tomasz Nocznicki, Władysława Weychert-Szymanowska i inni.
W tok zajęć i życia w obu szkołach włączono wycieczki i zajęcia gimnastyczne, wieczornice ze społecznością lokalną oraz aktywność amatorską. Nie zabrakło więc w działalności pierwszych polskich uniwersytetów ludowych żadnych elementów grundtvigowskiego uniwersytetu.
Na wzorach Pszczelina i Kruszynka w roku 1909 założono kolejną ludową szkołę rolniczą w Gołotczyźnie w powiecie ciechanowskim. Była to szkoła dla dziewcząt. W tejże Gołotczyźnie na 70 morgach ziemi udzielonych przez właścicielkę majątku i fundatorkę szkoły dla dziewcząt Aleksandrę Bąkowską – założono też w 1913 roku szkołę rolniczą dla chłopców. Szkole nadano nazwę „Bratne”, która wyrażała symbolicznie ideę Aleksandra Świętochowskiego, aby oświata oraz ta szkoła przyczyniały się do braterstwa i wspólnoty chłopskiej. Na ziemi ciechanowskiej utworzono w 1909 roku jeszcze jedną szkołę rolniczą dla chłopców, w Sokołówku. Był to również uniwersytet typu pszczelińskiego, powiązany z ruchem ludowym i realizujący ogólne zasady wychowania grundtvigowskiego. Program nauczania i wychowania szkoły w Sokołówku był także dziełem Jadwigi Dziubińskiej, która korzystała z doświadczeń własnych placówek w Pszczelinie i Kruszynku.
Wielka popularność tych szkół zarówno wśród młodzieży, jak i starszych gospodarzy skłoniła działaczy oświatowych do podobnych działań na Lubelszczyźnie. Inicjatorem było Towarzystwo Kółek Rolniczych im. Staszica, a realizatorką idei Irena Kosmowska (1879-1945), działaczka PSL-Wyzwolenie i przyszła posłanka trzeciej kadencji sejmu ustawodawczego 1919-1939. Szkołę otwarto w roku 1913 w Krasieninie.
Wszystkie te placówki były uczelniami internatowymi. Wszystkie przeznaczone były dla synów i córek chłopskich. Wszystkie wreszcie powiązane były ” przynajmniej w fazie powstawania ” z ruchem ludowym. Programy nauczania były połączeniem treści zawodowych i treści ogólnokształcących. Tego pierwszego wymagał zaborca, te drugie wynikały z potrzeb duchowych twórców i dążeń emancypacyjnych warstwy chłopskiej. Większość tych placówek po przerwie wojennej wróciła do czynnej pracy w niepodległej Polsce.
W Polsce niepodległej
Odzyskanie przez Polskę niepodległości otworzyło nowy etap w dziejach polskich uniwersytetów ludowych. Wielu polskich oświatowców nie tylko słyszało o szczególnej roli skandynawskich wyższych szkół ludowych, lecz osobiście je znali i szczegółowo studiowali ich założenia i praktykę. Do najlepszych znawców zagadnienia należy zaliczyć ks. Antoniego Jana Ludwiczaka (1878-1942), dyrektora i niestrudzonego działacza wielkopolskiego Towarzystwa Czytelni Ludowych.
Ks. A. Ludwiczak Danię odwiedzał kilkakrotnie. Już w 1910 roku opublikował w Przeglądzie Oświatowym pierwszy artykuł o duńskich uczelniach ludowych. Zwartą koncepcję programową i metodyczną polskiego uniwersytetu ludowego przedstawił wraz z Nikiforem Perzyńskim – kierownikiem Oddziału Oświaty Pozaszkolnej Kuratorium Poznańskiego na naradzie Wydziału Oświaty Pozaszkolnej Ministerstwa WRiOP 8 i 9 kwietnia 1921 roku w Poznaniu. Mimo licznych zastrzeżeń uznano potrzebę powołania takiej placówki jako przedsięwzięcia eksperymentalnego. 5 października 1921 roku w Dalkach pod Poznaniem rozpoczął działalność pierwszy w niepodległej Polsce uniwersytet ludowy jako placówka oświatowo-wychowawcza Towarzystwa Czytelni Ludowych. Jego długoletni i jedyny kierownik ks. Antoni Ludwiczak tak określał profil ideowy uczelni: „Idea narodowa jest nam wszystkim przewodnią, a z narodową ideą łączymy jak najściślej ideę religijną”.
W 5 lat później w 1926 roku powstaje kolejny uniwersytet ludowy TCL na Pomorzu, w Zagórzu, a w 1927 roku ” w Odolanowie. Wszystkie trzy założone przez Towarzystwo Czytelni Ludowych i kierowane przez ks. A. Ludwiczaka charakteryzowały się takim samym programem kształcenia i wychowania. Zajęcia obejmowały religię, literaturę, historię Polski, historię powszechną, rachunki, geografię, chemię, fizykę, botanikę, zoologię, wiadomości z gospodarstwa rolnego i domowego, gimnastykę, śpiew, a dla dziewcząt roboty ręczne i ogrodnicze.
A. Ludwiczak założył też Towarzystwo Byłych Słuchaczy Uniwersytetu Ludowego „Promień”, które wydawało kwartalnik pod takim samym tytułem i przyczyniało się do upowszechnienia idei kształcenia młodzieży w uniwersytetach ludowych. Uniwersytet ludowy w Dalkach działał aż do wybuchu wojny, natomiast uniwersytet w Odolanowie został z przyczyn finansowych zamknięty w 1932 roku, aby odrodzić się w Bolszewie k/Wejherowa dopiero w 1938 roku.
Mimo wielkiego znaczenia jakie miały Dalki w upowszechnianiu idei uniwersytetów ludowych w Polsce, były one przedmiotem ostrych ataków m.in. ze strony ruchu ludowego za swój klerykalizm oraz aklasowość wychowania. Organizacje młodzieży wiejskiej, w tym głównie Centralny Związek Młodzieży Wiejskiej i Małopolski Związek Młodzieży, wspólnie ze Związkiem Polskiego Nauczycielstwa Szkół Powszechnych powołały w roku 1924 typowo chłopski uniwersytet ludowy w Szycach pod Krakowem. Kuratorem placówki został dr Eustachy Nowicki, a dyrektorem inżynier Ignacy Solarz (1891-1940).
Zarówno postać Ignacego Solarza, jak i sam uniwersytet w Szycach odegrały w dziejach polskiej oświaty rolę znaczącą. Burzliwe dzieje walk o autonomię organizacji młodzieży wiejskiej, co wiązało z powstaniem ZMW RP („Wici”), oraz o niezależność ruchu ludowego od sanacji spowodowały zawieszenie działalności uniwersytetu w Szycach w roku 1931. Po zmianie kierownictwa oraz wyłączeniu ze współpracy ZMW RP („Wici”) uniwersytet podjął na wiosnę 1932 roku dalszą działalność pod nazwą Orkanowy Uniwersytet Wiejski ZNP w Szycach. Jego kierownikiem został spółdzielca Józef Chudy.
Natomiast Ignacy Solarz, związany silnie z ruchem wiciowym, podjął wraz z ludnością powiatu przeworskiego i przy wsparciu finansowym młodzieży wiciowej całego kraju ofiarną walkę o zbudowanie nowego, chłopskiego uniwersytetu ludowego. W istocie też w listopadzie 1932 roku w Gaci Przeworskiej został otwarty Wiejski Uniwersytet Orkanowy. Była to najbardziej radykalna placówka wiejskiej oświaty, miejsce narodzin radykalnych koncepcji ruchu ludowego i reform społecznych.
Te burzliwe dzieje placówek I. Solarza i polityczne kontrowersje wokół jego wychowawczych koncepcji nie zmieniły jego stylu pracy i stosunku do swego zawodu. Była to niewątpliwie postać o wielkiej charyzmie, o profetycznych właściwościach. Twórczo i oryginalnie zaadaptował ideę Grundtviga do polskich warunków. Wzbogacił je głęboką znajomością mechanizmów polskiego życia i pod wpływem jego wymogów zmieniał też program swoich placówek. Program nauczania w Szycach nosił charakter ogólnokształcący, przy dominacji historii i literatury. W Gaci program nauczania wzbogacony zostaje o zagadnienia współczesnego życia społecznego, zagadnienia obywatelskie, naukę o spółdzielczości, wiedzę o zdrowiu, kulturze ludowej i rodzinie.
Dalszą ewolucję widać w programie z 1938 roku. Pojawiają się zagadnienia rozwoju społeczno-gospodarczego, dzieje ruchu ludowego, socjologia wsi, samorząd wiejski, organizacja pracy społecznej.
Ignacy Solarz miał wyraźną wizję zadania, jakie spełnić winien uniwersytet ludowy. „Naczelną naszą ideą ” pisał I. Solarz ” było i jest… wprowadzić masę ludową do czynnej i głównej roli twórczej w nowej historii. Chodzi o wychowanie w masie ludowej zdolności do urzeczywistnienia dojrzałej, wysoce etycznej, zaradnej demokracji… Żeby ludowe rzesze nie pozostały dalej tylko masą bezwładną, wodzoną przez – odgórną – wolę, lecz stały się czynnikiem zmieniającym życie świadomą i celową wolą własną, muszą się składać nie z pionków, ale z ludzkich indywidualności, z ludzi, w których obudziło się wewnętrzne życie duchowe, z takich, którzy wiedzą, czego chcą, bo wypracowały sobie własne a wielkie światło życia i znalazły w nim siłę swej woli. Takie osobowości ludzkie, wchodzące w skład mas, będą istotnie drożdżami życia tych mas” („Wiejski Uniwersytet Orkanowy. Cel i program”, Instytut Oświaty Dorosłych, Warszawa 1937, s. 88).
Różne były losy uniwersytetów ludowych w okresie międzywojennym; jedne powstawały, inne były zamykane. Tylko nieliczne przetrwały przez cały okres niepodległej Polski. W lutym 1939 roku działały 22 tego rodzaju placówki.
Polskie uniwersytety ludowe działające w okresie międzywojennym (1921-1939)
Nazwy i siedziby uniwersytetów ludowychRokInstytucje prowadząceKierownictwo
założenialikwidacji
1.Uniwersytet Ludowy w Dalkach, pow. Gniezno19211939Towarzystwo Czytelni Ludowychks. Antoni Ludwiczak
2.Wiejski Uniwersytet Ludowy im. W. Orkana w Szycach19241931Związek Polskiego Nauczycielstwa Szkół PowszechnychIgnacy Solarz
3.Wiejski Uniwersytet Orkanowy w Gaci, pow. Przeworsk19321939Spółdzielnia Uniwersytetów WiejskichIgnacy Solarz
4.Uniwersytet Ludowy w Zagórzu, pow. Wejherowo19261929Towarzystwo Czytelni LudowychJan Rekowski
5.Uniwersytet Ludowy w Sokołówku19271935Seminarium dla nauczycielek szkół rolniczychJadwiga Dziubińska
6.Uniwersytet Ludowy w Odolanowie19271932Towarzystwo Czytelni Ludowych–
7.Uniwersytet Ludowy im. Stefana Żeromskiego w Nałęczowie19301931Zarząd Okręgu Lubelskiego Związku Nauczycielstwa PolskiegoFeliks Petrucznik
Zofia Mierzwińska
8.Wiejski Uniwersytet Ludowy im. W. Orkana w Szycach19321939Towarzystwo Wiejskich Uniwersytetów LudowychJan Lipka
9.Uniwersytet Ludowy w Michałówce, pow. Dubno19321939Liceum KrzemienieckieHelena Jurszowa
10.Uniwersytet Chłopski w Grzędzie, woj. lwowskie19341939Towarzystwo Wiejskich Uniwersytetów LudowychFeliks Szafrański
Weronika Tropaczyńska-Ogarkowa
11.Wiejski Uniwersytet Społeczny w Prudziszczu pod Wilnem19351939Związek Osadników–
12.Uniwersytet Ludowy w Różynie k. Kowla19351939Liceum KrzemienieckieKazimierz Banach
13.Katolicki Uniwersytet Ludowy w Ujeznej, pow. Przeworsk19351939Diecezjalny Instytut Akcji Katolickiej w Przemyślu–
14.Mazowiecki Uniwersytet Wiejski im. A. Skwarczyńskiego w Głuchowie, pow. Skierniewice19351939Towarzystwo Wiejskich Uniwersytetów LudowychJerzy Ciemniewski
Marian Trendota
15.Uniwersytet Ludowy w Suchowole, pow. Krosno19361938Związek Młodzieży LudowejAntoni Barczewski
16.Uniwersytet Wiejski im. Jana Kasprowicza w Nietążkowie, pow. Poznań19371939Wielkopolski Związek Młodzieży WiejskiejFranciszek Wesoliński
17.Katolicki Uniwersytet Ludowy w Wąchocku k. Kielc19371939Katolickie Stowarzyszenie Młodzieży Diecezji Sandomierskiej–
18.Białostocki Uniwersytet Wiejski w Żernej, pow. Wołkowysk19371939Towarzystwo Uniwersytetów Wiejskich Województwa BiałostockiegoJan Żelazny
19.Uniwersytet Ziemi Cieszyńskiej w Nierodzimiu, pow. Skoczów19371939Związek Harcerstwa PolskiegoJózef Kret
20.Uniwersytet Ludowy im. Jadwigi Dziubińskiej w Sokołówku19381939Fundacja im. KlonowskiegoPaweł Chadaj
21.Uniwersytet Wiejski Towarzystwa Szkoły Ludowej w Ohladowie, woj. tarnopolskie19381939Towarzystwo Szkoły LudowejJan Dracz
22.Uniwersytet Ludowy w Bolszewie, pow. Wejherowo19381939Towarzystwo Czytelni LudowychJan Rekowski
23.Uniwersytet Wiejski w Bryskach, woj. łódzkie19381939Towarzystwo Uniwersytetów Wiejskich Województwa ŁódzkiegoFranciszek Białas
24.Katolicki Uniwersytet Ludowy w Proboszczewicach k. Płocka19381939Diecezjalny Instytut Akcji Katolickiej w PłockuJan Małczyński
25.Katolicki Uniwersytet Ludowy w Krzyżanowicach k. Bochni19381939Diecezjalny Instytut Akcji Katolickiej w Tarnowieks. Władysław Lesiak
26.Uniwersytet Ludowy w Małyńsku na Wołyniu19391939Liceum KrzemienieckieTeofil Fleszar
27.Katolicki Uniwersytet Ludowy w Kopcu k. Częstochowy19391939Towarzystwo Salezjańskie–
Źródło: F. Popławski, Polski Uniwersytet Ludowy, Wydawnictwo Spółdzielcze, Warszawa 1985.
Ze względu na zależność organizacyjno-finansową i programową można wyróżnić następujące typy uniwersytetów ludowych:
1. placówki o orientacji katolicko-kościelnej : Dalki, Odolanów, Ujezna, Proboszczewice, Krzyżanowice, Kopiec, Wąchock, Bolszewo;
2. placówki o orientacji państwowej, prowadzone przez Towarzystwo „Przewodnik Wiejski” (od 1938 roku ” Towarzystwo Wiejskich Uniwersytetów Ludowych) oraz Służbę Młodych OZN-u: Szyce, Głuchów, Grzęda, Bryski, Żerna, Suchodół (później Skrobiowo);
3. placówki o orientacji wiciowej, harcerskiej lub socjalistycznej: Gać, Nietążków, Nierodzim, Nałęczów, Sokołówek;
4. placówki o orientacji regionalnej lub narodowej: Michałówek, Różyn, Małyńsk na Wołyniu, Prudiszcze pod Wilnem, Volkshochschule Dornfeld koło Lwowa (niemiecki uniwersytet ludowy działający w latach 1921-1932), Ochladów.
To zróżnicowanie organizacyjne owocowało zróżnicowaniem programowym i ideowym. Wszystkie jednak uniwersytety ludowe, zachowując zasadę otwartości treściowej i autonomii programowej (sformułowaną na konferencji oświatowej w Poznaniu w 1921 roku), starały się o uniwersalizm kształcenia oraz humanistyczny kierunek wychowania, akcentowały prymat rozwoju duchowego, uczyły mechanizmów życia społecznego i konstruktywnej postawy obywatelskiej.
Uniwersytety ludowe po wojnie
Tuż po zakończeniu II wojny światowej nastąpił w Polsce żywiołowy rozwój uniwersytetów ludowych. Pierwsza placówka otwarła swoje podwoje 1 marca 1945 roku. Był to Wiejski Uniwersytet Ludowy im. Macieja Rataja w Rachaniach w powiecie Tomaszów Lubelski. 20 tegoż miesiąca powstał uniwersytet ludowy w Pawłowicach na Kielecczyźnie, zorganizowany przez wybitnego wychowawcę i pisarza Waldemara Babinicza. W roku 1945 powstało ogółem 28 uniwersytetów ludowych, w roku 1946 dalsze 38 podobnych placówek, w kolejnych dwóch latach 1947 i 1948 liczba internatowych uniwersytetów ludowych wynosiła 80 placówek. Był to szczytowy okres rozwoju polskich uniwersytetów ludowych.
Internatowe uniwersytety ludowe czynne w latach 1945-1948
Lp.Nazwy i siedziby uniwersytetów ludowychData powstaniaKierownictwo
1.Wiejski Uniwersytet im. Macieja Rataja
Rachanie pow. Tomaszów Lubelski1 III 1945Stanisław Lejwoda
2.Uniwersytet Ludowy
im. Armii Ludowej
Chroberz pow. Pińczów15 III 1945Józef Nowak
Józef Kostecki
3.Uniwersytet Ludowy
Pawłowice pow. Jędrzejów20 III 1945Waldemar Babinicz
4.Uniwersytet Ludowy
im. Ignacego Solarza
Suchodębie pow. Kutno25 V 1945Irena Ciemniewska
5.Uniwersytet Ludowy
im. Ignacego Solarza
Trojanów pow. Garwolin18 VI 1945Józef Ciota
6.Uniwersytet Ludowy
Krzyżanowice pow. Iłża1 VII 1945Józef Zawadzki
7.Uniwersytet Ludowy
Rudziniec pow. Gliwice15 VII 1945Józef Kret
8.Wiejski Uniwersytet Ludowy
Piotrowice pow. Lublin1 X 1945Feliks Piłat
9.Uniwersytet Ludowy
Wola Osowińska pow. Łuków1 X 1945Wacław Tuwalski
10.Wiejski Uniwersytet Ludowy
Krasne-Dobryniówka pow. Ełk2 X 1945Wacław Wojdełko
Jan Kawecki
11.Uniwersytet Ludowy
Małków pow. Sieradz7 X 1945Mikołaj Struś
12.Uniwersytet Wiejski
Bryski pow. Łęczyca15 X 1945Franciszek Białas
13.Uniwersytet Ludowy
im. Jędrzeja Cierniaka
Głuchów pow. Skierniewice15 X 1945Adolf Olechnowicz
14.Uniwersytet Ludowy
Głuchów pow. Grójec1 XI 1945Władysław Kołodziejek
Anna Sadowska
15.Uniwersytet Ludowy
Komorniki pow. Wieluń4 XI 1945Wacław Jędrzejewski
Franciszek Jędrzejewski
16.Uniwersytet Ludowy
im. Jędrzeja Cierniaka
Huta Dłutowska pow. Łask5 XI 1945Maria Makówna-Panasiukowa
Tadeusz Panasiuk
17.Wiejski Uniwersytet Ludowy
im. Jana Kasprowicza
Borówko-Stare pow. Kościan6 XI 1945Kazimierz Fedyk
18.Uniwersytet Ludowy
Radawnica pow. Złotów8 XI 1945Julian Materek
19.Uniwersytet Ludowy
Sieborowice pow. Miechów10 XI 1945Władysław Kurbiel
20.Uniwersytet Ludowy
Sowczyce pow. Oleśno11 XI 1945Jan Traczewski
Józef Gawroński
21.Wiejski Uniwersytet Ludowy
im. Jana Wojkiewicza
Łękno pow. Środa15 XI 1945Stanisław Jęczkowski
22.Uniwersytet Ludowy Teatralny
Brus Górny pow. Łódź29 XI 1945Zofia Solarzowa
23.Uniwersytet Ludowy
Lipienek pow. Chełmno1 XII 1945Sylwester Leczykiewicz
Stefan Lamperski
24.Uniwersytet Ludowy
im. Stanisława Witkiewicza
Ługów pow. Lublin1 XII 1945Józef Ciota
Jan Bzdęga
Piotr Gano
25.Uniwersytet Ludowy
Gościeradów pow. Kraśnik5 XII 1945Jan Bownik
Roman Łomnicki
26.Wiejski Uniwersytet Ludowy
im. Aleksandra Świętochowskiego
Chocim pow. Turek5 XII 1945Stefan Kukulski
27.Mazurski Uniwersytet Ludowy
Rudziska Pasymskie pow. Szczytno6 XII 1945Karol Małłek
28.Uniwersytet Ludowy
Łosiów pow. Brzeg8 XII 1945Kazimierz Pisztek
Maria Gorecka
Seweryn Mańkowski
29.Uniwersytet Ludowy
im. Wincentego Witosa
Borzęciczki pow. Krotoszyn3 I 1946Stanisław Sworowski
Kazimierz Fedyk
30.Uniwersytet Ludowy
Krzykosy pow. Płock5 I 1946Antoni Skorupski
31.Wiejski Uniwersytet Ludowy
im. Bartosza Głowackiego
Racławice pow. Miechów6 I 1946Alfred Kretowski
Ludwik Nesterski
32.Uniwersytet Ludowy
Lubaszcz pow. Wyrzysk10 I 1946Aleksander Szafranek
33.Uniwersytet Ludowy
Wierzbiczany pow. Inowrocław10 I 1946Ignacy Trawka
34.Wiejski Uniwersytet Ludowy
Błotnica pow. Strzelce Wielkie21 I 1946Władysław Demkow
35.Uniwersytet Ludowy
Orzechowo Morskie pow. Słupsk1 II 1946ks. Jan Zieja
36.Uniwersytet Ludowy
Karpniki woj. Jelenia Góra1 II 1946Władysław Kurbiel
Antoni Krakowiak
37.Uniwersytet Ludowy
im. Chłopów Bohaterów
Szaniec-Dolina Będkowska
pow. Olkusz15 II 1946Tadeusz Dec
38.Uniwersytet Ludowy
Ziemi Raciborskiej
Brzezie n. Odrą pow. Rybnik1 III 1946Władysław Przybysławski
39.Uniwersytet Ludowy
Bratkówka pow. Krosno24 III 1946Julia Piotrowska
Karol Groszek
40.Wiejski Uniwersytet Ludowy
im. Władysława Orkana
Szyce pow. Olkusz2 IV 1946Maria Spiradkówna
Maria Lipkowa
41.Uniwersytet Ludowy
Rudołtowice pow. Pszczyna23 IV 1946Robert Nowara
Maria Węglarzówna
42.Uniwersytet Ludowy
im. Chrzestnego Solarza
Gać pow. Przeworsk24 IV 1946Bolesław Dejworek
43.Uniwersytet Ludowy
Większyce pow. Koźle24 IV 1946Henryk Hahn
44.Warmiński Uniwersytet Ludowy
Jurkowy Młyn pow. Morąg10 VI 1946Jan Boenigk
45.Uniwersytet Ludowy
im. Wincentego Witosa
Wierzchosławice pow. Tarnów26 X 1946Józef Gawroński
Ignacy Kiełbasa
Mieczysław Stach
46.Uniwersytet Ludowy
Borowa Oleśnicka pow. Oleśno1946Maria Opielińska
47.Uniwersytet Ludowy
Cienin-Zabory pow. Konin1946Władysław Bartkowiak
Kazimierz Kasznic
48.Uniwersytet Ludowy
Dobre pow. Nieszawa1946Jan Ciesielski
49.Uniwersytet Ludowy
Chwałkowo pow. Gostyń1946Stanisław Olejniczak
50.Uniwersytet Ludowy
Cichawa pow. Bochnia1946Jan Iwański
Stanisław Kozera
51.Uniwersytet Ludowy
Czarnolas pow. Zwoleń1946Andrzej Pęksyk
52.Uniwersytet Ludowy
Giżycko pow. Sochaczew1946Aleksander Borczyński
53.Uniwersytet Ludowy
Górki Klimontowskie pow. Sandomierz1946Marian Forc
54.Uniwersytet Ludowy
Górzec pow. Strzelin1946Józef Kozik
Seweryn Mańkowski
55.Uniwersytet Ludowy
Grzmiąca pow. Grodzisk Mazowiecki1946Stanisław Dyksiński
56.Uniwersytet Ludowy
Kruszynek pow. Włocławek1946Franciszek Pawłowski
57.Uniwersytet Ludowy
Malec pow. Oświęcim1946Władysław Jurka
Józef Fajfer
58.Uniwersytet Ludowy
Mortęgi pow. Nowe Miasto1946J. Abramczuk
Wiktor Drozdowski
59.Uniwersytet Ludowy
Niewieścin pow. Świecie1946Sylwester Leczykiewicz
60.Uniwersytet Ludowy
Niewikla pow. Płońsk1946Stanisław Stachura
61.Uniwersytet Ludowy
Ossowice pow. Rawa Mazowiecka1946Zygmunt Urbanowicz
Grażyna Dąbrowska
62.Uniwersytet Ludowy
Raciechowice pow. Miechów1946Józef Ptaszkowski
63.Uniwersytet Ludowy
im. Zygmunta Nowickiego
Rudzianko pow. Mińsk Mazowiecki1946Franciszek Midura
64.Uniwersytet Ludowy
im. Władysława Orkana
Słupia pow. Limanowa1946Maria Honkowicz
65.Uniwersytet Ludowy
Sobowidze pow. Gdańsk1946Andrzej Mądrzak
66.Podhalański Uniwersytet Ludowy
Szaflary pow. Nowy Targ1946Stefan Machay
Jadwiga Apostoł
67.Uniwersytet Ludowy
Bielawki pow. Tczew1947Narcyz Kozłowski
68.Uniwersytet Ludowy
Boczki pow. Łowicz1947Tomasz Kazimierowicz
69.Uniwersytet Ludowy
Dębina pow. Szamotuły1947Kazimierz Grześkowiak
70.Uniwersytet Ludowy
Jasień pow. Bytów1947Mieczysław Ciesiul-Dąbrowski
Julian Materek
71.Uniwersytet Ludowy
Krzemienica pow. Łańcut1947Zofia Homendowa
Karol Groszek
72.Uniwersytet Ludowy
Łubie Górne pow. Gliwice1947Lucjan Wolski
73.Uniwersytet Ludowy
Mlewiec pow. Wąbrzeźno1947Piotr Sławoń
74.Uniwersytet Ludowy
„Zagroda Szkolna”
Rawa Mazowiecka1947Zygmunt Zwoliński
Maria Szymborska
Władysław Wesołowska
75.Uniwersytet Ludowy
Zakrzewo pow. Złotów1947Edmund Splitt
76.Uniwersytet Ludowy
im. Stanisława Staszica
Trzeszczany pow. Hrubieszów1947Wacław Daruk
Stanisław Gierczak
77.Uniwersytet Ludowy
Bojadło pow. Sulechów1948Jan Bzdęga
78.Uniwersytet Ludowy
Golina Wielka pow. Rawicz1948Stanisław Zbierski
79.Uniwersytet Ludowy
Mokrzyszów pow. Tarnobrzeg1948Jan Ziomek
80.Uniwersytet Ludowy
Rudawa pow. Kraków1948Stanisław Borys
Źródło: F. Popławski, Polski Uniwersytet Ludowy, Wydawnictwo Spółdzielcze, Warszawa 1985.
